Calut monastırının vacibliyi

“Alban məbədləri” deyiləndə Calut monastırı ağla ilk gələn abidələrdən deyil. Çoxu ya Kişdəki, ya da Nicdəki kilsəni ağlına gətirir. Lakin, əslində dövrümüzə daha yaxın bir tarixdə rol oynamış Calut monastırı diqqətdən kənar qalıb. “Sputnik Azərbaycan”ın 4-5 ay əvvəl çəkdiyi bu görüntülərə baxa bilərsiniz.

Calutun vacibliyi

Bəs Calutun vacibliyi nədədir? Bunun üçün birinci Gəncəsərə baxmaq lazımdır. Hər nə qədər Azərbaycan tarixçiləri Gəncəsərin mərkəzi olduğu “Albaniya katolikosluğu” tarixi tituluna istinad edərək Gəncəsərin və hətta Xaçın məlikləri Həsən Cəlalyanların belə “alban” olduğunu iddia etsə də, XIV-XV əsrlərdə baş verən maraqlı bir hadisə yəqin ki, həmin tarixçiləri də düşünməyə vadar edəcək (ümidli olmasam da, ayaq yeri qoyuram). Calut monastırının yanındakı, artıq xarabalıqları qalmış “Surp Atsvavatzin” kilsəsinin içində bir zamanlar mövcud olmuş lövhə (bəlkə hələ də ordadır) bizə maraqlı bir məlumat verir.

Lövhədəki mətn belədir: “Tanrının adı ilə, mən, Katolikos Ter-Karapet bu kilsəni 860-cı ildə öz ruhuma xatirə olaraq ucaltdım. Bunu oxuyanlar dua etməyi unutmasınlar!” 860-cı il erməni təqvimi ilə 1411-ci ilə uyğun gəlir. Deyəcəksiniz ki, hə, nolsun? Axı Gəncəsərin öz saytında Karapet (Կարապետ, 1402-1420) adlı katolikos göstərilib? Amma məsələ bu qədər sadə olmaya bilər. Çünki etnoqraf və din xadimi Makar Barxudaryants (1823-1906) öz “Aluank tarixi” əsərində Ter Karapetin katolikos olması ilə bağlı “Biz katolikosluq kürsüsünün Gəncəsərdən Caluta niyə köçürüldüyü barədə məlumatlı deyilik” deyə qeyd edir. (Cild 1, səh. 210) Barxudaryantsa görə Alban katolikosları 1510-cu ilə qədər Calutda oturublar. Bu isə digər mənbələrin Gəncəsərə verdiyi üstünlüklə üst-üstə düşmür.

Yenə Barxudaryants Calutda yazılmış bir İncil əlyazmasından sitat gətirir: “Katolikos Ter-Matteosun hakimiyyəti dövründə… Calut monastırında…” Həmin bu Ter-Matteosun adına mənbələrdə 1423, 1432, 1434 və 1436-cı illərdə rast gəlinir. 1423-cü ildə yazılmış bir İncil əlyazmasındakı qeydə görə Ter-Matteos Ter-Karapeti həmin kürsüdə əvəz edib. 1432-ci ildəki bir əlyazmada yenə Calut monastırının adı çəkilir. 1436-cı ildən sonra isə xatırlanmır. Maraqlı nüans isə budur ki, Gəncəsərdə 1418-ci ildə vəfat etmiş “Katolikos, Bağdasar oğlu David”in məzarı var. Eyni anda iki katolikos necə mövcud ola bilərdi? Qarabağdakı erməni kilsələrində növbəti “Alban katolikos”larından Hovhannesin adı çəkilir. Məsələn, Şoş (Şuşakənd – şəhər olan Şuşa ilə səhv salınmamalı) kəndində, Amaras yepiskopluğunda yazılan 1428-ci ilə aid azı 3 İncildə Katolikos Hovhannesin adı çəkilir. Həsən Cəlalyan nəslindən Hovhannesin adı 1441, 1456, 1462, 1464, 1468, 1470-ci ilə aid mənbələrdə, hətta Qara Qoyunlu Cahanşahın xanımı Bəyim Xatunun 1462-ci ilə aid bir əmrində də xatırlanır. 1470-ci ilə aid Kəlbəcərin Mets İrank – Müqəddəs Yaqub monastırındakı bir məzarda isə məlum olur ki, Hovhannes burada basdırılıb. Lakin biz artıq görmüşük ki, Kürün şimal sahilindən yuxarıda – Calutda artıq Ter-Matteosun adı çəkilir. Sual təkrarlanır – eyni anda iki katolikos necə mövcud ola bilərdi?

Gəncəsərdə sonrakı katolikoslar olaraq Matteos (1470-1476) və Şmavonu görürük. Şmavonun adı 1487-ci ilə aid Ağqoyunlu sultanı Yaqubun fərmanında görünür. Həmin fərmanda Şmavon və onun əhalisi vergilərdən azad olunur. Fərmanın orijinalını buradan oxumaq olar.

Maraqlı məqam isə budur ki, Yepiskop Hovhannes Şahxatunyants Calut monastırının həyətindəki məzarlardan birinin üzərində 1475-ci ilə aid “Katolikos Tovmanın qəbri” yazısını oxumağı bacarıb. Lakin biz görürük ki, Gəncəsər siyahısında Matteos deyə biri var. Katolikos Tovmanın adına 1466-cı ildə yazılmış “Yerusəlim əlyazmaları”ndan birində də rast gəlirik. 1478 nömrəli bu əlyazma Yakob adlı biri tərəfindən “həmçinin Vərdud adlanan Gülüstan kəndi”ndə “zahid Baryoqun xahişi ilə, Alban katolikosu Tovmanın hakimiyyət dövründə” yazılıb. (XV əsrə aid erməni əlyazmalarının xatirə qeydləri – L. S. Xaçikyan tərəfindən tərtib edilmişdir, Cild 2, səh 246, Yerevan, 1955-1967) Bu Gülüstan kəndi hara ola bilər, bilmirik amma yəqin ki, Kürdən şimalda bir yerdədir. Bununla belə üçüncü dəfə görürük ki, Gəncəsərdə bir katolikos olduğu halda, Kürdən şimalda başqasının adı çəkilib. Adına rast gəldiyimiz növbəti katolikos Arakeldir. Ter-Arakelin hətta doğum yerini də bilirik – indiki Oğuz rayonunun Böyük Söyüdlü kəndi. 1479, 1499, 1504 və 1511-ci illərdə adına rast gəldiyimiz Arakel 1511-ci ildə, Calutda vəfat edib. Onu əvəz edən Aristakes isə 1511-1516-cı illərdə katolikosluq edib və indiki Oğuz rayonunun Yaqublu kəndində 1516-cı ildə vəfat edərək basdırılıb. Onun adaşı, Gəncəsərli Aristakesin adı isə 1521-ci ildə, ölümünü münasibətilə çəkilib.

Nəticə

Görünür ki, 1402-ci ildə Ter Karapet adlı bir nəfər Erməni kilsəsindən ayrılaraq və ya Gəncəsər mərkəzli kilsədən ayrılaraq öz muxtar katolikosluğunu qurub. Calut monastırının mərkəz olduğu bu katolikosluq paralel şəkildə Gəncəsər mərkəzli katolikosluqla eyni anda fəaliyyət göstərib. Calutda Ter Karapet (1402 – 1423), Ter Matteos (1423-1436), Tovma (1466?-1475), Arakel (1475-1511) və Aristakes (1511-1516) adlı katolikoslar hökmranlıq sürüblər. Bu katolikosların hamısının Calutda hökmranlıq sürməsi, Oğuz və Qəbələ zonalarında vəfat etmələri bizə əsas verir ki, bu katolikosların etnik Udi olduğunu deyək. Bu katolikosluq da çox güman öz dini işlərini erməni kilsəsindən ayırmaq cəhdinin bir parçası idi. Gəncəsər kilsəsində mərkəzləşmiş “Erməni Alban Katolikosluğu” isə Cəlalyan ailəsinin əlində cəmləşmişdi. Hakimiyyət faktiki olaraq əmidən qardaşoğluna keçirdi. Təsadüfi deyil ki, katolikosluğun mərkəzi də elə 1240-cı ildə Aran zonasından Gəncəsərə köçürülmüşdü. Çox güman, dini bir titulu nəsildən-nəsilə keçirməyə çalışan zalım bir ailəyə – Cəlalyanlara qarşı fundamentalist və bir az da qövmçü mübarizənin bir təcəssümü idi. Bəs 1402-ci ildə nə olmuşdu? 1402-ci il bölgədə önəmli dəyişikliklərin ilidir. Əmir Teymur Osmanlını Ankarada parçaladı, Ağqoyunlu Qara Yuluq Osman bəy də Teymurun sayəsində yeni tayfa başçısı oldu. Həmçinin Qara Yusif Teymurun nəvəsinə ağır məğlubiyyətə uğrayaraq Misirə qaçdı. Ankaradan qayıdan Teymur Gürcüstanı da həmin il viran etmişdi. Teymurun əsasən Qarabağda vaxt keçirdiyini görürük. Qatı bir dindar kimi, çox güman Qarabağdakı kilsələri və xristianları təqib edib və ermənilərin çox hərəkət etməsinin də qarşısını alıb. Udilərin 1399/1400-cü ildə Şəkinin işğalı vaxtı Teymura qarşı mübarizəsi isə görünür alınmayıb – Aydın Məmmədovun tərcüməsindən belə çıxır ki, son anda xristianlar Şirvanşah İbrahimdən araya girməsi üçün xahiş ediblər. Bu hadisədən 2 il sonra müstəqil katolikosluğun başlaması və nəhayət 1511-ci ilədək 1 əsr davam etməsini birbaşa olaraq Şirvanşahların, dolaylı olaraq isə Teymurilərin dəstəyi ilə açıqlamaq olar. Belə ki, Gəncəsərdəki katolikosların Qara Qoyunlu və Ağ Qoyunlu sultanları tərəfindən rəsmi tanınmasına qarşı reaksiya kimi Şirvanşahların belə bir addım atması qeyri-mümkün görünmür. 1510-cu ildə Şah İsmayılın bölgəni ələ keçirməsindən sonra daha Calutun bu tayındakı katolikosları görmürük. Çox güman Xəmsə məliklərinin tanınması ilə “separatçı” katolikosluq da yenidən Gəncəsərə birləşdirilib. Bütün bunlar bəsdir ki, Calut məbədinin bölgə tarixi üçün önəmini dərk edək. Publisistik yazası olsaq, məncə bir zamanlar erməni kilsəsinə qarşı mübarizə aparmış udilərin səylərinə dəyər verib həmin monastır və ətrafını restavrasiya etməli, məbədlərdəki ermənicə yazıları dağıtmadan və zərər vurmadan qorumalı, Gəncəsərdə “Alban katolikosluğu” titulunu ailə içərisində saxlayan və monopoliya altına alan Həsən Cəlalyan ailəsini və o cümlədən Gəncəsər kilsəsini “albanlaşdırmaqdan” əl çəkməliyik.

Qeyd Bu yazının hazırlanmasında böyük ölçüdə “М.Г. Балаян – Антипрестольный албанский католикосат в Ч’алет‘е (XV в.)” məqaləsindən istifadə olunmuşdur. Fotolar Samvel Karapetyanın “Armenian Lapidary Inscriptions of Boon-Aghvank” kitabındandır.

М.Г. Балаян – Антипрестольный албанский католикосат в Ч’алет‘е (XV в.)