Türk tarixinə dair 3 az bilinən məlumat

Bilinən ən qədim türkcə söz

Alman sinoloq Fridrix Hirsin fikrincə bilinən ilk türkcə söz Divani Lüğətit Türkdəki “kınğırak” sözüdür. Deyə bilərsiniz ki, nə dəxli var? Axı Orxon abidələri daha qədimdir. Məsələ belə deyil.

Eramızdan əvvəl 1046-771-ci illəri əhatə edən “Çou Şu” (Çou tarixi) kitabında e.ə. 1046-1043-cü illərdə hakimiyyətdə olmuş Çou hökmdarı Vu-nun daşıdığı silahın adı “kinqkien”dır. Ondan hardasa 900 il sonra yaşamış tarixçi Sima Kian dövründə isə bu silah “kinqlü” adlandırılır. E.ə. 97-ci ildə hun hökmdarı Huxanye də Çinə bağlılığını bildirərkən “kinqlük” adlı bir silahla and içir.

Maraqlıdır ki, Çin dilində belə bir söz yoxdur. Hamısında da çinli tarixçilər izah kimi “yüngül, iki tərəfi də kəsən bıçaq” qeydi yazıblar.

Fridrix Hirsin fikrincə bu söz “kınğırak”la eynidir. Bu sözün “xəncər”lə əlaqəsi tam bilinmir. Çünki bu söz daha qədim olan Aramicə və Aysorca var. Həmçinin şərqi İran dili olan Soğdca da var amma qədim farsca və ya pəhləvicə yoxdur.

Hər bir halda bu fərziyyə də doğrudursa bilinən ilk türkcə söz budur və 3000 ilə yaxın yaşı var.

Çie (羯) xalqı IV əsrdə Çində yaşayıb və ömürlərində cəmi 1 dəfə dövlət qurublar – Hu Çao imperiyası. Hu Çao dövləti Xan Çao dövlətindən ayrılıb yaranmışdı. Xan Çao hunların yaratdığı bir dövlət idi və imperator Liü Yao birbaşa Metenin nəslindən gəlirdi.

Hu Çao dövlətinin ilk hökmdarı Şi Le (əsl adı yəqin ki, Börü idi; çin mənbələrində Fu-Le (匐勒) kimi yazılırdı) əvvəllər Liü Yuan adlı Hun hökmdarının sərkərdəsi idi. İmperator Liü Yao isə Liü Yuanın əmisi nəvəsi idi. Şi-Le hər ikisinə xidmət etmişdi. Liü Yao isə Şi-Lenin loyallığından şübhələnirdi. Əvəzində isə Şi-Le də öz dövlətini yaratmışdı.

Şi Le buddist rahib Fotudenq vasitəsilə buddist olmuşdu. Rahibin Şi-Lenin Liü Yaoya qarşı mübarizəsi haqda yazdığı cümlələrdən biri belədir: “秀支替戾剛 , 僕谷劬禿當”

Maraqlıdır ki, bu cümlə çin hərfləri ilə yazılsa da, çincə deyil, türki dillərdən birindədir – “Süçi tüliqan, pügüçü tutqan” – “Ordunun komandanı, pügünü tutar”

Fotudenq qeyd edir ki, Bögü burda imperatorun barbar tituludur. Tarixdən bəllidir ki, göytürklərdə də Bögü adı olub. Görünür Çie xalqı proto-türk xalqı və ya hunlarla türklər arasındakı bir keçid xalqı imiş.

Və əgər fərziyyələr doğrudursa, bu cümlə tarixdəki bilinən ilk türkcə ifadədir. Qeyd edim ki, türkcə yazılı olan ən qədim abidə 682-691-ci illərdə yazılmış olan və İltəriş xaqana həsr edilən Çoyr abidəsidir. Fotudenq isə 232-348 tarixlərində yaşayıb.

Göytürklərdən daha əvvəl yaşamış və dövlət qurduğu bilinən bir digər xalq isə Fufuluo xalqıdır. Bu xalq Qaoçe konfederasiyasından çıxmış və 12 klandan ibarət bir xalq idi.

Bu xalq Göytürklər kimi, lakin onlardan daha əvvəl Jujan xaqanlığının asılılığından qurtulur və Çin mənbələrində “候娄匐勒” kimi bilinən dövlətlərini qururlar. Bu ad da yenə çincə deyil və transkripsiyada “Ulu Bəylik” kimi çevrilir.

Bu dövlət də 7 bəydən sonra yenidən Jujanların tərkibinə keçib və 541-ci ildə fəaliyyətinə son qoyulub. 10 il sonra Göytürk dövləti yaranacaqdı.